Vil aldri halde munn igjen

BERLIN: Vi står utanfor ein staseleg gamal bygard i Berlin, i eit roleg strøk med breie gater litt vest for sentrum, då Deborah Feldman kjem syklande mot oss. Ho vart litt forseinka, beklagar ho, det er så mykje å gjere om dagen med ulike prosjekt og presseoppdrag. Feldman er eit namn på alle sine lepper, den unge mora som kom flyttande til byen for tre–fire år sidan. I sjølvbiografien Unorthodox. My scandalous rejection of my chassidic roots, som har vekt merksemd i heile den vestlege verda, fortel ho historia om korleis ho tok med seg sonen sin og braut med familie, slektningar og heile sitt tidlegare liv i det strengt religiøse, hasidisk-jødiske samfunnet i Williamsburg, New York.
– Reaksjonane let ikkje vente på seg, seier ho då vi omsider er oppe i leilegheita.
Ho er stor og lys, med svære vindauge og fleire meter opp til taket. Vi blir møtt av hunden Paco, som ligg i fanget hennar under store delar av intervjuet. Ho slenger seg ned i ein av lenestolane og ein kan merke ei slags ro over henne – eller er det kanskje berre fordi ho har skrive om det både i bøkene sine og i fleire aviskronikkar, at ho har funne ein slags fred.
– Kva reaksjonar?
– Mykje positivt, sjølvsagt, men eg har også fått mykje hat, ikkje berre frå ortodokse miljø. Dei fleste jødar ser meg som ein trussel, til og med progressive reformjødar. Det vil seie, dei har ikkje noko imot meg, men dei liker ikkje at eg har gått ut offentleg med historia mi. Dei ber på eit stort traume, og ei stor usikkerheit, og det trur eg er grunnen til mykje av kritikken eg har fått.

Verdilaus kunnskap

I Unorthodox fortel Feldman om ein oppvekst og eit strengt kontrollert liv med svært avgrensa moglegheiter. Som hasidisk-jødisk kvinne er ein avgrensa til arbeid i heimen, med matlaging og barnepass. Ein skal gå i sømelege klede (lange skjørt) og barbere hovudet. I staden kan ein ha på seg parykk.
Feldman vart gifta bort då ho var 17 år, og ho vart mor i ein alder av 19. Før ho vart gift, visste ho ingenting om sex, og det tok også paret eit år å «fullbyrde» ekteskapet fordi Feldman fekk vaginisme, ei refleksstyrt stramming av skjedemuskulaturen som gjer det svært smertefullt å ha samleie – på grunn av angst.

Straff frå Gud

Midt i moderne New York med folk frå heile verda, lever altså rundt 60 grupper med hasidiske jødar, med til saman fleire hundre tusen medlemmar, etter strengt religiøse, tradisjonelle levereglar. Satmar-jødane i New York, som Feldman høyrde til, meinte at Holocaust var ei straff jødane fekk frå Gud fordi dei var blitt for assimilerte. For å unngå at det skal skje igjen, er dei opptatte av å vere fromme for Gud – i mykje større grad enn sine europeiske forfedrar.
– Alle vi jentene gjekk på ein religiøs jenteskule, der det var undervisning kvar dag frå åtte til fire, i dei delane av religionen vår som hadde med hushald og kvinnelege syslar å gjere. Vi lærte reglane for matlaging og festdagar, og vi lærte å sy og strikke – alt vi trong å vite for å vere førebudde på det livet som venta oss som kone og mor, fortel Feldman.

Jentene går på skule til og med nest siste år på High School, men får ikkje ta nokon avsluttande eksamen som er gyldig, og høgare utdanning er ikkje verdsett – korkje blant kvinner eller menn.
– På slutten av dagen fekk vi litt undervisning i matte, engelsk og naturvitskap av ei utdanna lærarinne som kom utanfrå. Men då gjorde skuleleiinga noko som var veldig lurt. For der vi elles ville bli straffa for å vise noka som helst form for respektløyse overfor læraren, kunne vi i desse timane gjere kva vi ville utan at det fekk konsekvensar: bråke, svare tilbake, gå på borda. Bodskapen var tydeleg: Denne lærarinna trong ein ikkje respektere og denne kunnskapen var verdilaus.

---

Deborah Feldman

• Deborah Feldman (fødd 1986) er ein amerikansk forfattar frå New York. Flytta til Berlin i 2014.
  Ho vaks opp blant dei hasidiske satmarer-jødane i Williamsburg, Brooklyn.
  Debuterte i 2012 med sjølvbiografien Unorthodox: The Scandalous Rejection of My Hasidic Roots, om livet som barn, ung kvinne og mor i dette miljøet, og om korleis ho braut med det.
  Namna i boka er endra for å beskytte famlien, men ho har skrive under sitt eige namn.
  Boka vart ein bestseljar i USA. Exodus: A Memoir kom ut i 2015, og den sjølvbiografiske romanen Überbitten, utgitt i Tyskland, kom i 2017.
  No arbeider ho med ein roman på tysk med planlagt utgiving i januar 2019.

---

Eg trur kvar bok påverka meg til å handle og ta val slik eg såg desse kvinnene gjere.

—   Deborah Feldman

Forbodne bøker

Feldman var ein av dei få som kunne lese bra, hovudsakleg fordi ho las i løynd, og lånte bøker på biblioteket i skjul. Dei andre jentene las på 2. eller 3. klassenivå, og klarte knapt å lese ei setning på engelsk til endes. Matte kan ho framleis ikkje, og har store problem med å hjelpe sonen på elleve med leksene.
– Mykje av det vi lærte var dessutan sensurert. No når eg ser tilbake, ser eg verkeleg korleis dei kalkulerte kva dei skulle ta inn frå verda utanfor, og korleis dei sørgde for at stoffet passa med moralen i religionen og ikkje uttrykte motstridande idear.
– Kva moral var det?
– Særleg dette med at ein skal vere nøgd med det ein har og kjenne sin plass, ikkje minst som kvinne.

Religiøs kontroll

Sensur var utbreitt i heile Williamsburg, og fordi dei ortodokse jødane var ei svært påliteleg og stor veljargruppe, var politikarane avhengige av å gjere dei til lags: Alle stemde, og alle stemde det same, nemleg det dei hadde fått beskjed om frå rabbinaren.
– Slik kunne dei religiøse leiarane kontrollere reklamen i området, at den var sømeleg, og at folket elles kunne leve der nokså avgrensa frå alt anna som gjekk føre seg i byen. Det var også ein slik overeinskomst som gjorde at dei fekk bruke den store bygningen, som opphavleg var ein katolsk privatskule, til jenteskule, etter kvart som andre etnisitetar sakte men sikkert flytta ut av bydelen.
Til trass for mykje sensur, greidde Feldman å få tak i engelske bøker, som ho gøymde under madrassen eller i undertøysskuffa på rommet sitt, frå Alice i eventyrland, via Roald Dahls Matilda og bøkene om Anne frå Bjørkely til Jane Austens Stolthet og fordom – alle historier om normbrytande unge kvinner. Bestefaren, som var relativt strengt religiøs, ville ikkje at ho skulle bruke engelsk i det heile, korkje snakke eller lese det. Bortsett frå hebraisk var jiddisch det einaste som var fromt nok.
– Korleis trur du alle bøkene du las i oppveksten, påverka deg som person, og måten du tenkte på?
– Eg trur kvar bok påverka meg i den fasen eg var i då eg las henne, til å handle og ta val slik eg såg desse kvinnene gjere. Eg såg desse karakterane i bøkene, korleis dei var annleis, korleis dei var sterke, og prøvde å hente det inn i mitt eige liv.

Offentleg merksemd

Etter Unorthodox skreiv Feldman også ein oppfølgjer, Exodus, på engelsk, og for eit par år sidan kom Überbitten, ein gjennomarbeida versjon utgitt i Tyskland. Trongen til å fortelje har vore stor, noko ikkje alle har sett like stor pris på; mange er redde for at det vil føre til meir antisemittisme. Men for Deborah Feldman vart det å fortelje den einaste måten å bryte ut på.
– I utgangspunktet var det rett og slett praktiske grunnar til at eg valde å offentleggjere historia mi.
Det byrja med at ho starta ein anonym blogg då ho studerte ved Sarah Lawrence College, der ho vart tatt opp som student med fullt stipend. Under dekke av å skulle lære seg litt økonomi og bokføring, fekk ho løyve av mannen til å følgje undervisninga. På denne tida budde ho og mannen eit stykke nord for New York, saman med sonen, som då var smårolling.
– Eg byrja å skrive om livet mitt, alt eg hadde opplevd, alt eg ikkje fekk lov til å snakke om – fordi dette var private ting som ein ikkje vil at folk utanfor det hasidiske miljøet skal vite noko om. Det var utruleg frigjerande.
Då ho tok den endelege avgjersla om å bryte, snakka ho med ein advokat for å kartlegge moglegheitene.
– Ho hadde vore borti slike tilfelle før, der mødrer vil ut av strenge, religiøse miljø, og visste godt korleis desse miljøa evna å manipulere det juridiske systemet slik at det ikkje var mogleg for mor å ta med barna ut, fortel Feldman, som fekk beskjed om at det ikkje fanst nokon rettsleg strategi for å kome seg ut og samstundes behalde omsorgsretten.
– Advokaten visste i alle fall ikkje om nokon som hadde greidd det. Men, meinte ho, det fanst ein kreativ strategi. Det finst éin ting som dette miljøet er redd for, og det er offentleg merksemd. Ho sa til meg: Lukkast det deg å få den offentlege merksemda, då har du ein sjanse.

Vegen ut

Frå før fanst det svært lite informasjon tilgjengeleg om hasidiske miljø, og ein kjende til svært få historier om folk som hadde forlate miljøet, og av reaksjonane ho hadde fått på bloggen sin, skjønte ho at det ville vere gode moglegheiter for å få den merksemda ho trong. Ho kom i kontakt med ein agent, og snart var ho i gang med å skrive bok – under sitt eige namn.
– Eg skreiv jo historia veldig tidleg, før eg hadde kome meg ut av miljøet. Det vanlege er vel heller at ein ser seg tilbake når ein skriv bok, at ein får tenkje seg om, la historia mognast, men eg stod midt oppi det. Men slik måtte det også vere, om eg skulle klare å få omsorgsretten for sonen min. Historia var vegen ut, og eg skreiv av nødvendigheit.
Heldigvis for Feldman gjekk det slik advokaten hadde spådd, ho fekk omsorgsretten. Men boka utløyste også ei bølgje av ulike, sterke reaksjonar.
– Det var naturleg nok ein del hat frå miljøet. Men det var også fleire som skreiv til meg og fortalde at dei var i same situasjon som meg. Då eg braut, var det kanskje 35–40 stykk som gjorde det samstundes som meg, og som barn høyrde eg kanskje berre om sju historier. I dag er talet 1500. Ikkje berre på grunn av boka mi, sjølvsagt, også på grunn av internett.

Outsider

I motsetning til dei andre barna, vaks Deborah Feldman opp med besteforeldra. Mora hadde stukke, faren var psykisk sjuk og ikkje i stand til å ta vare på ungen. Allereie frå ho var barn, hadde ho ei kjensle av å vere annleis, av å vere feil, i eit miljø der alt var kategorisert.
I boka Unorthodox blir Deborah skildra som påfallande annleistenkjande, med progressive tankar om alt frå teologi, maktstrukturar og kvinnesak frå tidleg alder.
– Eg var ein outsider frå fødselen av. Eg trur det gjer at ein utviklar ein viss sensibilitet, eit innebygd kritisk blikk. Men det kan også vere enklare. Det kan tilbakevisast til dette spørsmålet som har prega heile mitt liv: Kor høyrer eg til? Fordi ein går rundt med dette så sentrale spørsmålet i seg, så stiller ein også spørsmål ved alt anna. Heile eins identitet er berre eit stort spørsmålsteikn, seier Feldman.
– Devoreih, som jenta heiter i boka di, har også ein ganske sjølvstendig relasjon til Gud. I motsetning til mange andre i miljøet, er ho heller ikkje redd for Guds straff. Heng dette saman med det same spørsmålet?
– På den eine sida blir det sagt at Gud er sint og straffande, at ein skal vere redd for Gud. På den andre at vi er skapte i Guds bilde. Som barn tenkjer ein jo: Men eg er jo ganske grei. Då må Gud også vere ganske grei. Denne oppfatninga vart verande hos meg, kanskje av den grunn, og det var ein slags overeinskomst mellom meg og Gud – sjølv om førestillinga om ein straffande Gud på eit eller anna tidspunkt klarte å snike seg inn også hos meg.
Ho meiner det er eit stort problem i fundamentalistiske religionar at ei individuell oppfatning av Gud er forbode.
– Korleis forhold har du til Gud i dag? Trur du framleis?
– Eg har slutta å spørje, svarer ho kjapt.

Eg var ein outsider frå fødselen av

—   Deborah Feldman

Gi slepp

Sjølv om ho hadde fantasert om å kome seg ut lenge, såg ho aldri på det som noko reell moglegheit. Men då sonen var fødd, vart det brått klart for henne at det var det ho skulle.
– Det var ei kroppsleg kjensle av at no skal eg gå, fortel ho.
Kjensla av at han skulle vekse opp i like avgrensa rammer som ho sjølv, gjorde henne redd.
I 2014 flytta ho med sonen til Berlin.
– Kvifor ville du til Tyskland?
– Til å byrje med ville eg overhovudet ikkje hit, eg ville unngå Tyskland for alt det var verdt.
Men fordi ho ville finne ut meir om bestemora si fortid, var det ikkje til å unngå at ho på eit tidspunkt hamna her.
– Eg visste så lite om henne, og hadde behov for å pusle saman historia hennar. Det viste seg at ho faktisk sat ganske lenge i konsentrasjonsleir i Tyskland, og for å få på plass dei siste puslespelbitane, måtte eg hit.
Då ho først var her, forelska ho seg i landet.
– Då var det som om noko i meg løyste seg opp.
Dette var utgangspunktet for boka Überbitten, som kom ut i Tyskland i fjor. Boka skreiv ho også stort sett på tysk. Med jiddisch som morsmål, tok det ikkje lang tid før ho vart flytande i språket.
– Kva slags bok er det?
– Tittlen, 'Iberbeiten', er eit jiddisch ord, avleidd frå gamaltysk. Det betydde eigentleg å overtyde nokon ved å trygle dei, men i jiddisch vart det etter kvart namnet på eit ritual. I Talmud er det ein passasje som handlar om at vi må vere nådige mot kvarandre om vi skal få nåde frå Gud. Det er derfor svært viktig for oss at ingen ber nag til kvarandre, og kvar dag hadde vi ein seanse der vi unnskyldte oss overfor kvarandre.
Dette måtte dei gjere så ofte at det faktisk vart vanskeleg å bere nag til andre.
– På eit eller anna tidspunkt gir ein slipp på det. Etter at eg kom til Berlin, byrja eg tenkje på dette ritualet, dette ordet – kva tid var det eg gav slipp på dei bitre kjenslene og fann roa? Kjensla av ei indre splitting som eg har bore med meg heile livet, var borte.

Urostiftar

Sjølv om ho ikkje kan gi eit tydeleg svar på om ho i dag trur på Gud eller ikkje, har ho framleis ein sterk jødisk identitet – om enn ein annan enn den ho vaks opp med.
– Eg identifiserer meg med omgrepet urostiftar, i tradisjonen etter dei jødiske filosofane Spinoza og Arendt. Eg vil ikkje underkaste meg dette kollektive presset, eg vil vere fri og seie det eg tenkjer. Eg har vore stille så lenge, no skal eg aldri halde munn igjen.
Og sjølv om ho kvar dag er takksam for fridomen sin, er ho også svært takksam for verdiane ho har fått med seg frå besteforeldra sine.
– Eg trur heile karakteren min og alle styrkane mine kjem frå dei. Evnene mine til å møte utfordringar. Pragmatismen min. Besteforeldra mine har lært meg å verdsette kvalitetar som ikkje berre er overflatiske, og der merker eg også at det er forskjell på meg og andre i min generasjon.
– Har du nokon gong vore tilbake i Williamsburg etter du drog?
– Nei. Det er ikkje mogleg å dra tilbake. Eg veit ikkje om slekta har lese boka, men eg veit at dei hatar meg for at eg drog.
I dag skriv ho på fulltid, og er involvert i fleire prosjekt. Ho er også i gang med ei ny bok, ein roman om ein familieløyndom på morssida av familien, som kjem i januar neste år. Og i Berlin vil ho bli.
– Det finst ingen annan stad i verda der kunstnarar kan føle seg så frie som her. Kunsten lid veldig under trykket frå kapitalismen no. Berlin er kanskje det siste dømet på ein stad der kunsten ikkje gjer det i like stor grad – sjølv om dette også kjem til å endre seg, seier Deborah Feldman.

Eg har vore stille så lenge, no skal eg aldri halde munn igjen

—   Deborah Feldman