Etter 20 år som rettsteiknar er Esther Maria Bjørneboe sikker på at også rettssalen er eit åndeleg rom

Esther Maria Bjørneboe sit i Nidarosdomen og høyrer på preika til faren når ei kvinne plutseleg reiser seg frå kyrkjebenkane. Først ei, så éi til. Så endå ei. Til slutt er det mange som står oppreist, rundt om i kyrkja. Det blir stille. Og så går dei ut.

Det nærmar seg 1980-talet og utanfor kyrkja demonstrerer abortforkjemparar. Men lyden av dei har ikkje nådd inn hit.

Esther ser rundt seg. Ansikta til dei vaksne ho kjenner, er prega av sjokk og vantru. Det er ikkje så mange igjen der inne.
– Det var den dagen eg skjøna at ikkje alle var einige, fortel Bjørneboe.

1980-talet verkar på mange måtar fjernt her vi sit på ein kafé på Alexander Kiellands plass i Oslo. Bjørneboe hugsar likevel godt den dagen i kyrkja.

Den dagen kyrkja vart politisk. Ho ser den som eit bilete på at også kyrkja må stå i diskusjonane som skjer i samfunnet.
– Det kan vere vondt å gjere det. Men så kjem det an på korleis vi taklar den endringa som kjem. Korleis vi diskuterer det. Då har vi høve til å vise det beste i oss, om vi tåler at vi er forskjellege.

Kunst i blodet

48-åringen kjem frå ein kunstnarfamilie. Forfattar Jens Bjørneboe var grandonkelen hennar. Begge foreldra hennar er kunstnarar.
Sjølv bestemte ho seg då ho var 13 år gamal. Ho var i München og stoppa opp ved eit enormt måleri av barokkmålaren Rubens. Av dommedag.
– Eg vart heilt overvelda. Eg såg på det og tenkte: Dette har eg lyst til å gjere. Ikkje fordi eg ville måle akkurat som han, men det har kanskje noko med tenåringshovudet å gjere. Alt blir veldig dramatisk i dei åra, seier ho.

I vaksen alder har ho gått mot det abstrakte. Sterke fargar pregar bileta hennar. Kontrastar. Ho har alltid vore oppteken av lys og mørke.

Dei siste 20 åra har ho òg arbeidd som rettsteiknar for fleire aviser og mediehus. Ho sat i rettssalen under Orderud-saka, Benjamin Hermansen-saka, Alvdal-saka og rettssaka etter 22. juli. For å nemne nokre. Til hausten kjem ei bok om rettsteikning, som Bjørneboe skriv saman med to andre.

– Eg har alltid vore oppteken av korleis menneske er sett saman. Eg lærer noko nytt kvar gong eg går laus på ei teikning. Idet du set deg ned og verkeleg ser på eit anna menneske, er det som om du blir soge inn i noko ukjent. Kva er det som ligg bak der, som eg ikkje har sett før?

Det gir ein inngang til noko større menneskeleg, meiner ho. Dette er grunnen til at ho har halde fram med dette arbeidet sidan 1999.
– Teikninga gjer at du får eit meditativt nærvær. Det er eit godt rom å vere i.

Syndarar

Dei første barneåra budde ho og familien på Bjarkøy i Troms. Faren var prest der. Ho hugsar at han og doktoren hadde ein båt som dei drog rundt til dei andre øyane i, for å halde gudstenester. Ho skildrar kyrkja på øya som lun og folkeleg, ein stad der alle kvinnene brukte hatt.

Då Bjørneboe var seks år, flytta familien til Trondheim. Det var ein stor overgang. Fram mot tenåra var ho i Nidarosdomen nærast dagleg.
– Det er jo ikkje eit koseleg rom. Men det har mykje av den mystikken som eg har vore oppteken av. I dei store romma som er mørke, der ligg det mykje uavklart. Men når du går inn i dei, så ser du noko anna.

Faren var oppteken av handlinga i gudstenesta.
– Alle skulle bidra til at det var noko som løfta oss opp i noko som gir... Ikkje at det peikar på svara, men at det løftar oss opp frå vante spor og løftar tanken. Arkitektonisk ligg det jo mykje i Nidarosdomen som tillèt det.

Vi kan ikkje krevje at det finst ei anna makt som tek ansvar

—   Esther Maria Bjørneboe

Heime diskuterte dei mykje. Faren testa preikene sine på henne. I staden for å fortelje dottera korleis ting hang saman, hadde dei heller ein samtale. Kjernetemaet var synet på mennesket.
– Det handla mykje om korleis ein kan tolke teksten utifrå det ståstadet at vi alle...
Ho stoppar opp litt.
– Eg har eit vanskeleg forhold til ordet synd.
– Kvifor?
– At vi er fødd som syndarar, er, slik eg har forstått det, eit bilete på menneskeheita. Ingen av oss står utan skuld. Men eg har blitt meir oppteken av tildeling av synd. Det er ei sjølvfølgje at vi alle er syndarar, samtidig som det ordet skjer alle over éin kam når det gjeld grad av skuld.
Ho leitar litt etter orda før ho held fram:
– Om ein har gjort handlingar som skadar, må ein erkjenne det sjølv for at det skal ha nokon verknad. Det å bli kalla ein syndar er ikkje i seg sjølv så veldig produktivt.

Tek ansvar

Ho snakkar fort og treng sjeldan tenke seg om før ho svarar. Heilt til ho får spørsmålet om ho trur på Gud. Ho smiler svakt og seier:
– Eg håpte du ikkje skulle spørje om det.
Så tenker ho lenge, altså i meir enn ti sekund.
– Eg veit ikkje. I det eine augeblikket kan eg vere fylt av den store anden som eg kallar Gud og som eg innimellom snakkar til. Og i neste augeblikk kan eg seie at eg ikkje trur, fordi eg tenker at vi menneske må ta det ansvaret sjølve. Vi kan ikkje krevje at det finst ei anna makt som tek ansvar.
Ho meiner ikkje at dei som vel å halde på ei sterk tru, gir frå seg ansvaret.
– Men eg er oppteken av at vi skal bygge eit samfunn der alle tek sitt ansvar og ikkje legg det over på andre. Det krev mykje av oss, men...
Ho let det henge i lufta.
– Når snakkar du med Gud?
– Hm. Nei, når er det?
Ho får sjeldan svar, seier ho raskt innimellom tankerekka.
– Det er sjølvsagt når det ikkje er svar nokon annan stad. Ikkje i meg og ikkje blant andre menneske. Då er det ikkje så rart at ein ser mot guddomen.
– Kven er guddomen, då?
– Det er desse tinga vi har snakka mykje om heime. Eg har nok hoppa unna eit klart gudsbilete, men heller diskutert rundt det. Då slepp eg å sjå rett på det. Der ligg ein angst for at gudsbiletet skal vere heilt hult eller for at det skal vere altfor sterkt. Om vi ser rett inn i mysteria, vil vi ikkje klare å handle. Og det er det vi må, heile tida.

Eit ope blikk

Av alle rettssakene ho har observert, var det éi som rørte henne spesielt sterkt. Det var på slutten av 1990-talet, heilt i starten av teiknekarrieren. Oppdraget kom frå Dagbladet.

Den tiltalte i saka var frå Bjarkøy, der Bjørneboe vaks opp. Barnet til tiltalte, ein 19 dagar gamal gut, hadde blitt funnen død i senga si. Mora hadde tidlegare mista tre barn i krybbedød. Til slutt vart mora dømt til 6 års fengsel for drap på guten i tingretten, men vart seinare frikjent i lagmannsretten.

Bjørneboe hadde sjølv ein bror som døydde i krybbedød. Under rettssaka fekk ho vite at han ligg gravlagd ved sidan av borna til kvinna.
– Då vart eg sjokkert.

Det fekk henne til å tenke på alt det dramatiske som skjedde då broren døydde. Ho hugsar kista som sto i døra heime, der veslebroren låg i dåpskjolen sin, og faren og doktoren som sto rundt han. Ho fortel om gravferda der ho, som treåring, var mest oppteken av blomane. For ho hadde aldri sett slike blomar før.

Rettssaka frå Bjarkøy lærte henne mykje om korleis ho ikkje kan ta stilling i sakene ho observerer. Ho tenker at ho skal ha ei ope blikk som ikkje er dømmande.
– Men eg kan ikkje påstå at eg greier det. Eg er ikkje nokon helgen.

Ho unngår å lese seg opp om sakene ho skal arbeide med, om det er mogleg.
– Sjølve handlinga skal jo ikkje kome fram i teikninga. Eg skal gjere ei skildring av det mennesket som sit der.
– Er det naudsynt for deg å ha empati med dei du skal teikne?
– Det er eit vanskeleg spørsmål. Eg ville ikkje sagt at det er naudsynt, men samtidig er det nesten umogleg å ikkje få det. Idet vi sit der saman, knytast det band uansett om eg vil det eller ei. Eg søker inn mot den tiltalte for å finne svar. Og for å kome dit, må eg legge vekk mitt eige. Det er kanskje det som er empati.

Det åndelege

Utanom sjølve teikninga, er det kanskje tilgjeving ho tenker aller mest på når ho sit der i rettssalen. For Bjørneboe er det innlysande at rettssalen og kyrkjerommet har mange fellestrekk.
– Det er forskjellege grunnar til at ein går inn i desse romma, sjølvsagt. Men om du ser på tilgjeving, så handlar det om å opprette ein balanse. I kyrkja handlar det om å få ei større forståing for å få nettopp balanse i våre liv.

I kyrkjerommet har det kanskje vore eit sterkt krav om at ein skal tilgi det utilgivelege, meiner Bjørneboe.
– Det er eigentleg umenneskeleg. Men det som skjer i rettssalen, er eit forsøk på å opprette balanse gjennom straff og soningstid. Over tid er det kanskje mogleg for pårørande å tilgi ein gjerningsperson. Men det må vere eit val.

I kyrkjerommet opnar ein opp for å forstå det som er umogleg å forstå. Mysteriet, som Bjørneboe kallar det.
– Det er eit mysterium som skjer, både i kyrkja og i retten. Og så er det det mest basale menneskelege som vert behandla. Om du tillèt deg den refleksjonen som retten legg opp til, er det noko åndeleg ved det.
– På kva måte?
– For det første tolkar ein lovene, slik som ein tolkar skrifta. Det intellektuelle som skjer blant alle aktørane, er ein del av det som må til for at behandlinga skal bli verdig og riktig. For å oppnå balanse. Det åndelege er ein del av det.

Kva vil det seie å vere eit menneske? For Bjørneboe er dette eit grunnleggande spørsmål i begge romma. Ho viser til Anders Behring Breiviks sak mot staten, på grunn av soningsforholda i fengselet.

– Mange vart utruleg provoserte av det, og det er forståeleg. Korleis kan han, som har gjort så forferdelege ting, tillate seg å krevje noko frå samfunnet? Men så er det enkelt, for han er eit menneske. Idet du vert fødd, er du avhengig av andre menneske. Vi står i ei kontrakt til kvarandre. Sjølv han er ein del av den, det må vi innrømme.

Gud er jo tilgjevande, og eg har kjent stor tryggleik i det at eg kan vere meg sjølv

—   Esther Maria Bjørneboe

Kviledagen

Ho har ikkje noko lett forhold til ordet tru. Det er vanskeleg å velje éin ståstad, tykkjer ho. Men ho opplever ei stor ro i kyrkjerommet, også som vaksen. No soknar ho til Gamle Aker kyrkje i hovudstaden. Der vart borna hennar døypte og der gifta ho seg.
– Det er eit rom som er heimleg. Det er godt. Eg syng nokre salmar og så går eg. Men eg har problem med å vere del av ein kyrkjelyd, det har nok med mitt fridomsbehov å gjere.

Ho føler at ho har stått fritt til å gå ut og inn av det rommet som tru er. Peikefinger-kristendomen, som ho kallar det, er ho allergisk mot.
– Gud er jo tilgjevande, og eg har kjent stor tryggleik i det at eg kan vere meg sjølv. Det eg kanskje har vore meir redd for, er menneska rundt.

Ho fortel om då ho som 16-åring flytta heimafrå for å gå på kunstskule i Stavanger. Ein søndag bestemte ho seg for å rydde i kollektivet der ho budde, og ho hengde dyna si ut vindauget. Slik som mor hennar brukte å gjere. Kort tid etter ringde det ei dame på døra som ba henne ta inn dyna. For det var jo søndag.
– Då tenkte eg: I all verda. Kva om eg ikkje var kristen? Har dei rett til å seie at eg ikkje kan henge ut dyna mi? Det kjendest ut som eit strengt regime og ein heilt annan kristendom enn eg kom frå sjølv.

Ho bestemte seg for å ikkje sykle forbi eit einaste religiøst hus på veg til skulen, i protest.
– Det vart veldig lange sykkelturar, for det var jo bedehus overalt. Så eg måtte gi opp, seier ho og ler.

Gud har eit stort rom for oss, trur Bjørneboe. Problemet vårt er at det tek lang tid for oss å gjennomskode kvifor vi gjer dei handlingane vi gjer.
– Det er kanskje det eg meiner med at eg har vore meir redd for menneska. Redd for å leve etter ei kulturell, streng ramme. Eg treng kjensla av at døra står open.